Ambit - w budowlach sakralnych obejście wokół prezbiterium lub ramienia transeptu, znajdujące się na przedłużeniu naw bocznych, szeroko stosowane w okresie średniowiecza; często do ambitu przylegały tzw. kaplice promieniste; miał za zadanie usprawnić ruch pielgrzymów wokół miejsca kultu (np. ołtarza zawierającego ważne relikwie)

Aediculum, aedicula, edykuła - obramienie drzwi, okna, nagrobka itd. w formie segmentu porządku architektonicznego o dwóch półkolumnach lub pilastrach, zwieńczonego frontonem; wywodzi się z architektury antycznej
Alkierz - pierwotnie małe pomieszczenie w narożu budynku, później również mała, wyodrębniona w bryle narożna dobudówka (zwłaszcza dworu szlacheckiego)
Alkowa - wnęka, w której stoi łóżko, ozdobnie wydzielona z pokoju sypialnego
Arabeska - linearny ornament o motywach wici roślinnej
Archiwolta - profilowane, często ozdobne obramienie łuku - głównie nad portalami
Arkada - łuk wsparty na filarach lub kolumnach
Atlant - podpora architektoniczna w formie postaci męskiej podtrzymującej belki stropu, okapu, balkonu itp.
Attyka (grzebień) - niska ścianka ponad gzymsem koronującym budynek, rozwiązywana jako balustrada bądź zasłona poddasza; do drugiego rodzaju należy tzw. attyka polska, składająca się z rozczłonkowanej wnękami ścianki (fryz) oraz dekoracyjnego zwieńczenia (grzebień) z ozdobnego blankowania, wolut, obelisków, posągów itd.

Baptysterium - budynek, położony zwykle w pobliżu kościoła, służący do obrządków chrzcielnych; baptysteria były charakterystyczne dla wczesnego okresu chrześcijaństwa, później zostały zastąpione przez chrzcielnice umieszczone wewnątrz kościoła

Basteja - nowożytna budowla obronna; przysadzista o dużej średnicy, zwykle okrągła lub wieloboczna, flankująca inne basteje i łączące je mury
Bastion - nowożytna budowla obronna; przysadzista, pięcioboczna o głównej pozycji strzelniczej na górnej otwartej platformie
Baszta - antyczna i średniowieczna budowla obronna; prostokątny występ muru, zwykle od niego nieco wyższy, otwarty od środka
Baza - oprofilowana podstawa trzonu kolumny, pilastra lub filara

Bazylika, kościół bazylikowy - kościół, w którym nawy boczne są niższe (i zwykle węższe) od nawy głównej, oświetlonej własnymi oknami znajdującymi się ponad dachami naw bocznych

Bieg - nieprzerwany ciąg schodów

Boniowanie - wywodzący się z rustyki dekoracyjny podział powierzchni muru za pomocą żłobków poziomych, ewentualnie również i pionowych, odcinających na ścianie pozorne ciosy

Cios - kamień ozdobny do celów budowlanych w formie sześcianu
Cokół - masywna podstawa kolumny, filara, pilastra, posągu itd., bądź naśladująca jego formy wyodrębniona, dolna część muru

Dach czterospadowy (dach brogowy) - dach składający się z czterech połaci, z których dwie większe mają kształt trapezu i są połączone u góry kalenicą, a dwie mniejsze mają kształt trójkątny
Dach dwuspadowy - dach składający się z dwóch połaci, nachylonych pod podobnym kątem; w budynku nakrytym takim dachem wyróżnia się elewację kalenicową (równoległą do kalenicy) i elewację szczytową (prostopadłą do kalenicy)

Dach mansardowy - dach łamany w ten sposób, że górne jego połacie mają mniejsze pochylenie niż dolne, często kryjące użytkowe poddasze

Faseta - we wnętrzu zaokrąglone przejście od ściany do sufitu, zwykle wyodrębnione profilowaniem
Filar- masywna, pionowa podpora, wolno stojąca lub wtopiona w ścianę
Fresk- malarstwo ścienne wykonane na świeżym tynku. Farba penetruje w mokry tynk zapewniając długotrwałość i stabilność techniczną obrazów
Fronton (tympanon) - wywodzące się ze szczytów antycznych świątyń oprofilowane, trójkątne (rzadziej półkoliste) zwieńczenie zestawu porządku architektonicznego
Fryz - poziomy pas ornamentalny;

Głowica (kapitel) - dekoracyjnie opracowany wieńczący element kolumny lub pilastra
Groteska - linearny ornament wici roślinnej, połączonej z festonami owocowymi, motywami architektonicznymi, maskami, przedstawieniami ludzkimi, zwierzęcymi itp .
Gurt (pas) - zgrubienie sklepienia w postaci płaskiego łuku, podłożonego jakby pod jego powierzchnię
Gzyms - poziomy profil wieńczący porządek architektoniczny bądź w ogóle budowlę (gzyms koronujący), niekiedy również obiegający ściany dla zaakcentowania podziału na kondygnacje (gzyms kordonowy); zob. porządek architektoniczny

Hala, kościół halowy - kościół w którym wszystkie nawy są jednakowej wysokości oraz zwykle, ale nie zawsze, również jednakowej szerokości; w odróżnieniu od kościoła bazylikowego nawa główna jest oświetlona pośrednio, przez okna znajdujące się w nawach bocznych

Hurdycja - drewniany ganek obronny; zob. machikuły

Kapitel - głowica

Kariatyda - podpora architektoniczna w postaci postaci kobiecej podtrzymującej belkowanie; wywodzi się z architektury antycznej

Kartusz - dekoracyjne tło i obramienie np. tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej lub innej eksponowanej płaskorzeźby
Kaseton (skrzyniec) - na stropie, podniebieniu łuku lub sklepieniu element podziału na wgłębne pola, rozdzielone pasami, profilami lub żebrami
Kolumna - podpora, posiadająca okrągły lub wieloboczny trzon, zwieńczony wyodrębnioną głowicą i zwykle wsparty na wyodrębnionej bazie
Koncha - wnęka półkolista w planie (np. absyda), sklepiona półkopułą; półkopuła
Krenelaż - patrz blankowanie
Krypta - kaplica podziemna, często pod prezbiterium, bez okien, początkowo przeznaczona na przechowywanie relikwii, później także na cele grzebalne
Kurtyna - odcinek muru lub wału obronnego pomiędzy basztami, bastejami lub bastionami

Laska, laskowanie - pionowy element podziału gotyckiego okna; w profilowanym gotyckim obramieniu element okrągły, bardziej wyodrębniony i stanowiący osnowę jego kompozycji
Latarnia - mała, przepruta oknami nadbudowa nad kopułą lub nad dachem
Lizena - płaski, wąski pas dzielący pionowo ścianę, przypominający pilaster, ale w przeciwieństwie do niego nie posiadający bazy ani głowicy

Loggia - sklepione, wsparte na arkadach podcienie lub półotwarta galeria
Lukarna - małe okienko w dachu - często w ozdobnym obramieniu, kryte ozdobnym zadaszeniem
Luneta - rodzaj sklepienia uzupełniającego sklepienie główne, a pokrywającego występy wnętrza, przestrzenie nad otworami itp.

Machikuły - murowany ganek wieńczący średniowieczne budowle lub mury obronne, wysunięty na wspornikach przed lico muru, z otworami do rażenia przeciwnika z góry; zob. hurdycje
Maswerk - średniowieczne ażurowe wypełnienie ostrołuku okna (nadświetla lub płyciny), bardzo dekoracyjne - wykonane przeważnie w kamieniu
Maszkaron - ekspresyjnie stylizowana maska ludzka lub zwierzęca
Mezzanino - niskie piętro nad główną, wysoką kondygnacją budynku; niekiedy również małe, o poziomych proporcjach okienka tego piętra
Moduł - podstawowa jednostka w systemie proporcji budynku (również porządku architektonicznego), o długości każdorazowo dobieranej do jego skali

N

Nawa - w kościele wyodrębniona dla wiernych większa część budowli. Nawa poprzeczna nazywana jest transeptem; nawa główna - nawa środkowa, oddzielona od naw bocznych rzędami kolumn lub filarów, w kościołach bazylikowych znacznie wyższa i zwykle szersza niż nawy boczne, w kościołach halowych tej samej wysokości; nawy boczne - nawy przylegające do nawy głównej; ze względu na ilość naw można wyróżnić kościoły jedno-, dwu-, trój- i pięcionawowe; rzadko występują układy cztero- i siedmionawowe

 

Okulus -

Palladiański motyw - serliana
Pas sklepienny - gurt
Pawilon narożny - w architekturze pałacowej duża, czworokątna dobudowa narożna, wyodrębniona w bryle
Piano nobile - główna reprezentacyjno-mieszkalna kondygnacja pałacu, zwykle znajdująca się na pierwszym piętrze

Pilaster - pionowy płaski element dekoracyjny ścian w formie pasa zwieńczonego głowicą i wspartego na bazie na podobieństwo kolumny
Pinakiel - gotyckie dekoracyjne zwieńczenie skarpy, baldachimu itd. w kształcie wieżyczki najeżonej pąkami
Plafon - obraz wstawiony w sufit lub malowany na nim
Płycina - wgłębione pole o charakterze dekoracyjnym w ścianach, boazeriach, drzwiach itp.
Portal - dekoracyjnie rozbudowane ujęcie drzwi lub bramy
Portyk - przyjęty z fasady antycznej świątyni typowy motyw architektoniczny złożony z kolumnady i wieńczącego ją frontonu, występujący w postaci otwartego występu budynku bądź wstawiony w jego lico przed wgłębnym podcieniem jako portyk wgłębny, bądź też jako portyk ślepy, stanowiący tylko dekoracyjne rozczłonkowanie ścian
Porządek architektoniczny - odrodzona w renesansie antyczna osnowa kompozycji architektonicznej, zestawiana z kolumn (lub pilastrów) i wiążącego ją górą poziomego belkowania, złożonego z leżących kolejno na sobie architrawu, fryzu i gzymsu; pięć zasadniczych odmian porządków architektonicznych: 1. dorycki, 2. joński, 3. koryncki, 4. toskański, 5. kompozytowy; różni się bogactwem i formą dekoracyjnego opracowania; porządek mały ujmuje jedną kondygnację budynku, porządek wielki (kolosalny) obejmuje więcej kondygnacji budynku
Półkolumna - kolumna częściowo wtopiona w ścianę
Prezbiterium - w kościele wydzielona część dla kleru, przeważnie będąca przedłużeniem nawy głównej
Profil, profilowanie - element rozczłonkowania architektonicznego złożony z biegnących równolegle żłobków, wałków, listew, opasek, itd.
Przęsło - pionowy, zasadniczy składnik podziału ściany (zawarty między filarami, kolumnami itd.) lub sklepienia wyodrębnionego przez gurty czy wykształcone z nich żebra; również przestrzenny składnik wnętrza budynku ograniczony przez długość przęsła ściany i rozpiętość kryjącego je przęsła sklepiennego
Przypora - odciążająca ściana dostawiona do filara po przeciwnej stronie niż spływające nań sklepienie; zob. też łuk przyporowy

Pseudobazylika, kościół pseudobazylikowy - kościół, w którym nawa główna jest wyższa od naw bocznych (podobnie jak w kościele bazylikowym), ale nie posiada własnych okien i jest oświetlona za pośrednictwem okien znajdujących się w nawach bocznych; kościół taki może być przekryty jednym dachem obejmującym wszystkie nawy - wówczas jego bryła jest podobna do kościoła halowego, lub też nawy boczne mogą mieć osobne od nawy głównej dachy pulpitowe - wówczas bryła zewnętrzna przypomina kościół bazylikowy

Rustyka - mur z wielkich ciosów o starannie obrobionych krawędziach, a w wewnętrznym polu półobrobionym, lub dekoracyjnie żłobionym, bądź też ociosanym na kształt szlifowanych drogich kamieni (rustyka diamentowa)
Ryzalit, zryzalitowanie - wysunięta część elewacji budynku, nie stanowiąca odrębnego skrzydła, o wysokości takiej samej jak budynek; często stosowany w architekturze barokowej i historyzującej

Serliana (palladiański motyw) - zestaw porządku architektonicznego o trzech przęsłach - bocznych, zamkniętych belkowaniem i środkowym nakrytym łukiem

Skarpa - filar dostawiony na zewnątrz budynku dla jego podparcia albo odciążenia rozporu wewnętrznego sklepienia

Skrzyniec - kaseton
Sterczyna - w architekturze gotyckiej pionowa laska zwieńczona uproszczonym pinaklem; sterczynowy szczyt o podziałach pola oraz sylwecie wzbogaconej sterczynami
Strop - poziome przykrycie wnętrza budowli na układzie belek nośnych, zakrytych lub wyeksponowanych
Supraporta - ozdobna płycina nad drzwiami, wypełniona płaskorzeźbą lub malarstwem
Szczyt - w budynku nakrytym dachem dwuspadowym trójkątne zwieńczenie ściany szczytowej (prostopadłej do kalenicy)

Szkieletowa konstrukcja - drewniany szkielet słupów i belek, ukośnie usztywnionych, o przęsłach wypełnionych deskami, gliną lub cegłą
Ślimacznica - woluta

Tęcza (łuk tęczowy) - łuk oddzielający prezbiterium od nawy kościelnej
Trakt - w budynku rząd pomieszczeń równej głębokości; trakty liczy się od głównej ściany frontowej, w stosunku do której biegną one równolegle; stąd określenia: dom jedno-, dwu- i trzytraktowy, trakt frontowy, tylny itd.
Transept - w bardziej rozbudowanych kościołach nawa poprzeczna pomiędzy prezbiterium i nawą (nawami) podłużną
Tryptyk - ołtarz złożony z trzech skrzydeł - części środkowej - nieruchomej i bocznych - zamykanych "drzwi" ozdobionych rzeźbami i malarstwem
Tympanon - w arkadowym portalu półkolisty kamień nad prostokątnym wejściem; fronton

Wątek (wiązanie) - sposób układu cegieł lub kamieni w murach budynków

Więźba dachowa - drewniana konstrukcja utrzymująca połacie dachu; ze względu na konstrukcję wiązarów wyróżnia się m.in. następujące rodzaje więźby: krokwiową, jętkową, płatwiowo-kleszczową, wieszarową

Witraż - kompozycja barwnych szkieł okiennych połączonych obramowaniami ołowianymi
Wole oczka - dekoracyjny motyw architektury antycznej i nowożytnej
Woluta (ślimacznica) - skręcone spiralnie naroże głowicy porządku jońskiego, używane również jako samodzielny motyw dekoracyjny
Wspornik - wysunięty z lica ściany mniej lub bardziej ozdobny profilowany element, podtrzymujący okap, sklepienie, posąg, itp.
Wykusz - bezpośrednio związany z wnętrzem, nadwieszony na zewnętrznej ścianie budynku wieloboczny lub prostokątny występ o ściankach potraktowanych jak okna i balustrady
Wysklepki - pola sklepienia zawarte między liniami przenikania bądź między żebrami

Zendrówka - bardzo silnie wypalona cegła o ciemnej barwie i często zeszklonej powierzchni
Zrębowa (wieńcowa) konstrukcja - system budowy ścian drewnianych z poziomych bali, wiążących się w narożach
Zwornik - kamień wstawiony w miejscu zbiegu żeber sklepiennych
Żebro - profilowany element, przeważnie również o charakterze konstrukcyjnym, występujący wzdłuż linii przenikania się pól sklepienia i przenoszący obciążenia sklepienia na węzły konstrukcyjne