Pozostałości krzyżackiego założenia obronnego w Grucie to jedno z najlepiej zachowanych grodzisk ziemi chełmińskiej. Poza nasypem o kształcie zbliżonym do prostokąta z zaokrąglonymi narożnikami obiekt wyróżnia się także wyjątkowym położeniem. Fortalicja zajmowała płaski cypel wysoczyznowy, wchodzący klinowato pomiędzy dwa jeziora (Wielkie i Księże). Nasyp, mający dość strome zbocza, jest wyniesiony na ok. 13 m nad poziom wody obu jezior. Na południowy zachód od grodziska zaznacza się wyraźny ślad fosy (o szerokości 10 m oraz głębokości 2,5-3 m w stosunku do naturalnej powierzchni), oddzielającej obiekt od wysoczyzny morenowej; gród mógł mieć więc położenie wyspowe. Warownia miała całkowitą powierzchnię ok. 5400 m kw. i zaliczała się pod tym względem do większych obiektów tego rodzaju w ziemi chełmińskiej. Powierzchnia mieszkalno-użytkowa, oszacowana na podstawie wielkości plateau, wynosiła 2300 m kw. i należała do największych wśród podobnych obiektów. Zdecydowanie więc umożliwiała zabudowę złożoną z większej liczby budynków.
Na grodzisku w Grucie badania archeologiczne w latach 1971 i 1978-1980 prowadził R. Boguwolski z Muzeum w Grudziądzu. Ogółem przebadano łącznie powierzchnię prawie 600 m kw., co stanowi ok. 11% całego stanowiska. W trakcie badań wykopaliskowych odsłonięto nawarstwienia kulturowe, które można datować najprawdopodobniej od 2. połowy XIII (XIII/XIV) do początku XV wieku. W północnej części stanowiska natrafiono na ślady dwóch drewnianych domostw naziemnych, najprawdopodobniej o konstrukcji zrębowej i nieznacznie tylko zagłębionych w ziemi, z których jedno było zlokalizowane bezpośrednio przy palisadowo-płotowym obwodzie obronnym. Pierwszy z budynków zbudowany został na rzucie zbliżonym do kwadratu i miał rozmiary ok. 6 x 6 m. Drugi obiekt, zapewne podobny, został tylko częściowo zbadany. Dachy tych budynków były zapewne pokryte dachówką. Jak można sądzić charakterystyczną cechą zabudowy grodu w Grucie było jej skupienie w części północnej – pozostała, znaczna część wnętrza obiektu była wolna. Także w północnej części grodziska stwierdzono ślady czterech słupów stanowiących najprawdopodobniej szkielet płotu, o konstrukcji plecionkowej, spełniającego funkcję osłonową wnętrza grodu.
W trakcie badań archeologicznych grodziska w Grucie wydobyto kilka tysięcy fragmentów późnośredniowiecznych naczyń ceramicznych, ułamki dachówek i kafli garnkowych z konstrukcji piecowej oraz wyroby żelazne: elementy, konstrukcyjne, noże, klucz i groty bełtów do kusz.

Bibliografia:

• R. Boguwolski, Wyniki badań archeologicznych średniowiecznego grodziska w Grucie, woj. toruńskie, Informator Muzeum w Grudziądzu, R. XXII, 1982, nr 2, s. 4-10.
• A. Kola, Grody ziemi chełmińskiej w późnym średniowieczu, Toruń 1991, s. 167-170.
• R. Boguwolski, M. Kurzyńska, Archeologia północnej części ziemi chełmińskiej, Grudziądz 2001, s. 95-98.
• Poliński, Późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie w ziemi chełmińskiej, Toruń 2003, s. 16, 169.

Fotografie: R. Boguwolski, R. Górecki, A. Kola, W. Sosnowski
© ICIMSS