Grodzisko jednoczłonowe, z poprzecznym wałem odcinającym (o wysokości względnej ok. 3 m), broniącym obiektu od strony wysoczyzny; od tej strony dostęp zabezpieczała także fosa. Warownię posadowiono na niewielkim półwyspie, w południowo-zachodniej części Jeziora Wieldządz. Założenie miało całkowitą powierzchnię ok. 8000 m kw. i zaliczało się pod tym względem do największych obiektów tego rodzaju w ziemi chełmińskiej. Powierzchnia mieszkalno-użytkowa, oszacowana na podstawie wielkości majdanu, wynosiła 1700 m kw., czyli potencjalnie umożliwiała większą zabudowę niż tylko pojedynczy obiekt mieszkalno-obronny.     
Na grodzisku w Wieldządzu zostały przeprowadzone badania archeologiczne: sondażowe (w latach 1971 i 1990) oraz wykopaliskowe (w 1995 roku; D. Poliński z Instytutu Archeologii UMK). Ogółem przebadano łącznie powierzchnię ok. 80 m kw., co stanowi zapewne ok. 5% powierzchni obiektu użytkowanej w późnym średniowieczu.
Wyniki badań wskazują na istnienie we wnętrzu obiektu nawarstwień kulturowych o miąższości do ok. 3 m, w tym pozostałości zabudowy, najprawdopodobniej aż z trzech faz osadnictwa późnośredniowiecznego, datowanych do 1. połowy XV wieku. Zapewne w większości są to ślady po siedzibie komtura krzyżackiego – budowla ze ścianami wykonanymi w technice szkieletowo-ramowej drewnianej (szachulec?). W tych czasach twierdza wieldządzka mogła stanowić dwuczłonowe założenie złożone z właściwej fortalicji oraz podgrodzia/przedzamcza (tzw. zamek typu przejściowego). Pozostałości z najmłodszej fazy (wolnostojącej, ceglanej wieży?) mogą być już związane z siedzibą rycerską.
Wśród ruchomych źródeł wydobytych podczas badań archeologicznych największy ilościowo zbiór stanowią fragmenty średniowiecznych naczyń ceramicznych oraz kości zwierzęce. Oprócz tego pozyskano przedmioty metalowe, przede wszystkim żelazne, w tym 2 klucze do kłódki, fragment kłódki cylindrycznej, sprzączkę i okucia oraz elementy konstrukcyjne. Do ciekawszych zabytków z grodziska wieldządzkiego należy zaliczyć ponadto motowidło z poroża oraz srebrny brakteat krzyżacki i ułamek szklanego naczynia.
Na funkcjonowanie obiektu obronnego w Wieldządzu już w 1. połowie XIII wieku może wskazywać wzmianka o quondam castrum Villisaz w wersji A tzw. dokumentu z Lonyz. Z kolei w latach 1278-1308, a najprawdopodobniej aż do 1316 roku, Wieldządz był siedzibą krzyżackiego komturstwa. Jego likwidacja była spowodowana najprawdopodobniej niewystarczającymi zasobami finansowymi i gospodarczymi. Obszar byłej już komturii został włączony ostatecznie w 2. połowie lat 30-tych XIV wieku do wójtostwa rogozińskiego.

Bibliografia:

• W. Matuszewska-Kola, Wyniki prac wykopaliskowych prowadzonych na grodzisku w Wieldządzu, pow. Wąbrzeźno, w 1971 r., [w:] Komunikaty Archeologiczne, Bydgoszcz 1978, s. 225-229.
• A. Kola, Grody ziemi chełmińskiej w późnym średniowieczu, Toruń 1991, s. 223-225.
• R. Boguwolski, Wieldządz, gm. Płużnica, [w:] Wczesnośredniowieczne grodziska ziemi chełmińskiej. Katalog źródeł, red. J. Chudziakowa, Toruń 1994, s. 190-194.
• S. Jóźwiak, Powstanie i rozwój struktury administracyjno-terytorialnej zakonu krzyżackiego na Kujawach i w ziemi chełmińskiej w latach 1246-1343, Toruń 1997, s. 128-129.
• R. Boguwolski, D. Poliński, Wczesnośredniowieczne osiedle w Wieldządzu, woj. toruńskie (badania w 1995 roku), [w:] Wczesnośredniowieczny szlak lądowy z Kujaw do Prus (XI wiek), red. W. Chudziak, Toruń 1997, s. 131-161.
• R. Boguwolski, M. Kurzyńska, Archeologia północnej części ziemi chełmińskiej, Grudziądz 2001, s. 158-159.
• D. Poliński, Późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie w ziemi chełmińskiej, Toruń 2003, s. 157, 196.

Fotografie: D. Poliński, W. Sosnowski, A. Kola
© ICIMSS