W ramach realizacji projektu CUSTODES partnerzy z Polski skoncentrują się na dwóch rodzajach atrakcji turystycznych: odkryciach archeologicznych kultury łużyckiej w Kałdusie oraz utworzeniu Kujawsko-Pomorskiego szlaku Fryderyka Chopina. Wykopaliska w Kałdusie, na górze Św. Wawrzyńca, jako miejsce kultu pogańskiego, to prapoczątki Chełmna, miasta o dużym znaczeniu historycznym w średniowieczu, ówczesnym ośrodku władzy i prawodawstwa.

Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie - historyczne Chełmno, największy w tej części Słowiańszczyzny Zachodniej ośrodek społeczno-gospodarczy i polityczny o znaczeniu ponadlokalnym. Zespół ten o powierzchni 15 ha usytuowany jest na wysokiej krawędzi doliny Wisły, bezpośrednio przy Górze św. Wawrzyńca, stanowiącej pozostałość po grodzie łużyckim. Rozwój ośrodka chełmińskiego związany był z istnieniem przy Górze św. Wawrzyńca miejsca kultu pogańskiego, stanowiącego centrum organizacji życia społeczno-kulturowego wspólnoty lokalnej już w dobie plemiennej. W 2 połowie X wieku miejsce to przejęli Piastowie w trakcie podboju Pomorza Nadwiślańskiego. Utworzono tu ośrodek władzy politycznej i kościelnej typu sedes regni principalis. Na początku XI wieku rozpoczęto budowę fortyfikacji grodowych oraz murowanej świątyni chrześcijańskiej. Korzystne położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych i komunikacyjnych zdecydowało o wzroście rangi ośrodka, porównywalnej w odniesieniu do Pomorza Wschodniego tylko z Gdańskiem. Kryzys ośrodka związany był z reakcją pogańską z lat 30. XI wieku, kiedy to zaniechano budowy bazyliki. W XII-XIII wieku Chełmno pełniło rolę stolicy kasztelanii. Ostateczny kres słowiańskiemu Chełmnu przyniosły najazdy pruskie z lat 20. XIII wieku.

Badania archeologiczne zainicjowano w Kałdusie w końcu XIX wieku. Od 1996 roku trwają szerokopłaszczyznowe prace wykopaliskowe prowadzone przez Instytut Archeologii UMK w Toruniu. Objęły one wszystkie części składowe zespołu osadniczego, tj. grodzisko (stan. 3) i położone na południe od Góry św. Wawrzyńca osadę podgrodową (stan. 2) oraz cmentarzyska znajdujące się na stanowisku 1, 2 i 4.

Grodzisko

Badania prowadzono w latach 1996-2002. Miały one dwa główne cele: 1) odsłonięcie i rekonstrukcja układu przestrzennego oraz określenie funkcji i chronologii najstarszej w tej części Pomorza budowli sakralnej, 2) rozpoznanie charakteru zabudowy wewnętrznej grodu. Fragmenty fundamentów oraz zachowane w partii przyziemia resztki muru obwodowego bazyliki trójnawowej zakończonej trzema apsydami odkryto w południowej części majdanu u podstawy wału; wymiary budowli wynosiły 37 x 17 m. Natrafiono również na pozostałości kaplicy, związanej bezpośrednio z zachodnią ścianą kościoła. Pod fundamentem kaplicy odkryto konstrukcję kamienną z 2 połowy X wieku, interpretowaną jako ołtarz związany z lokalnym kultem pogańskim. Na ślady kultu pogańskiego natrafiono także w warstwach zalegających powyżej rozwaliska bazyliki, datowanych na XII wiek. W dwóch odkrywkach przy zachodniej krawędzi grodziska zadokumentowano nieczytelne na powierzchni relikty wału drewniano-ziemnego z dwóch faz rozbudowy grodu. Na majdanie odsłonięto liczne jamy gospodarcze.

Cmentarzysko

Odkryte w latach 1997-2003 w obrębie trzech stanowisk pochówki składają się na jedną z największych nekropolii wczesnośredniowiecznych w tej części Polski. Dotychczas odsłonięto, uwzględniając badania starsze, ponad 1000 grobów szkieletowych pochodzących z przełomu X/XI do początku XIII wieku. Najstarsze groby zlokalizowano na stanowisku 4.

Obok typowych pochówków w układzie rzędowym [fot. 7] występowały tu także groby wyróżniające się pod względem formy i bogactwa wyposażenia, tzw. groby komorowe, nawiązujące do grobów charakterystycznych dla obszarów Skandynawii, a zwłaszcza Danii [fot. 8]. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują groby 13 [fot. 9], 60 [fot. 10] i 125. Znaczny odsetek stanowiły także groby o nietypowym układzie szkieletów, niezgodnych z eschatologią chrześcijańską. Zmarłych układano w nich wzdłuż osi N-S, w pozycji silnie skurczonej [fot. 11] lub na brzuchu. W 17 grobach odkryto monety. Wśród nich wyróżniał się grób 210 zawierający depozyt srebrny [fot. 12].

Jednym z ciekawszych jest grób 256, w którym odkryto dwa szkielety kobiety i mężczyzny [fot. 13]. Młodsze groby datowane na XII - początek XIII wieku, zlokalizowano na wszystkich trzech stanowiskach, jednak największa ich liczba wystąpiła na stanowisku 1. Obszar cmentarzyska od zabudowy mieszkalnej oddzielały dwa rowy odkryte na stanowiskach 1 i 2 [fot. 14]. W XII wieku nastąpiło znaczne powiększenie powierzchni nekropoli.

Osada

W trakcie dwóch sezonów badawczych (2002-2003) na powierzchni około 18 arów odsłonięto 340 obiekty osadnicze o zróżnicowanej chronologii i funkcji [fot. 15]. Z reguły były to wolnostojące paleniska oraz piecowiska [fot. 16, 17], usytuowane w pobliżu kilku domostw. Interesujące wydają się również pozostałości po palisadzie oraz budynkach mieszkalnych [fot. 18, 19]. Stanowiły one relikty zabudowy mieszkalnej oraz rzemieślniczo-produkcyjnej osiedla.

Efektem prowadzonych prac było również odsłonięcie śladów osadnictwa z najstarszej fazy zasiedlenia ziemi chełmińskiej w okresie wczesnego średniowiecza (2 połowa VII wieku). Na podstawie analizy zawartości kulturowej jam przyjęto, iż czas funkcjonowania osiedla przypada na okres od 2 połowy X do początków XIII wieku.

Dzieje badań archeologicznych w Kałdusie

Rozpoczęcie prac badawczych na terenie ziemi chełmińskiej należy wiązać z powstałym w 1875 roku Towarzystwem Naukowym w Toruniu. Jednym z głównych jego celów było "zbieranie i przechowywanie wszelkich pamiątek i zabytków krajowych". Działalność polskiego TNT była w owym czasie konkurencją dla działającego od lat 60 - tych XIX wieku muzeum założonego w Toruniu przez Niemców.

Celem przeprowadzenia prac archeologicznych na terenie północnej Polski, a w szczególności na ziemi chełmińskiej, Towarzystwo wezwało Gotfryda Ossowskiego znanego w Europie z wypracowanych metod badań terenowych, który rozpoczął prace od uporządkowania zbiorów i inwentaryzacji stanowisk archeologicznych. Prowadził również badania m.in. w Trzebczu. W 1878 roku Gotfryd Ossowski przeniósł się do Krakowa, a jego miejsce zajął Kazimierz Chmielecki. Od połowy lat siedemdziesiątych XIX wieku prace archeologiczne w Kałdusie prowadził Abraham Lissauer, a na terenie Chełmna w latach 1889 - 1892 kustosz muzeum w Grudziądzu Konstanty Florkowski.

Kałdus od samego początku cieszył się wielkim zainteresowaniem badaczy. Już w 1876 roku zostało tu odkryte cmentarzysko z okresu wczesnego średniowiecza. W roku następnym Lissauer zbadał 70 grobów, a w latach 1878 - 1896 odkryte zostały dalsze 72 szkielety. W roku 1897 badania prowadził Lakowitz z Gdańska, który wyeksplorował 160 grobów. Natomiast wspomniany już Kazimierz Chmielecki w 1905 roku zbadał 41 grobów, a kilkanaście kolejnych w tym samym roku odkrył Paweł Kumm. Od I wojny światowej, poprzez okres międzywojenny i II wojnę światową na terenie Kałdusa nie prowadzono prac badawczych. Dopiero w 1957 roku Henryk Wiklak, ówczesny Konserwator Zabytków Archeologicznych w województwie bydgoskim wznowił badania. Wykopaliska prowadzone były na terenie cmentarzyska oraz w miejscu osady podgrodowej i grodzisku. Kolejne prace prowadził w latach 1969 i 1970 Andrzej Kola z ramienia Instytutu Archeologii i Etnografii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Od 1996 roku Góra św. Wawrzyńca w Kałdusie jest ponownie świadkiem kolejnych wykopalisk archeologicznych, którymi kieruje Wojciech Chudziak. Prace realizowane były w ramach Konserwatorskiego Programu "1000 - lecie Zjazdu Gnieźnieńskiego" oraz Programu Badawczego Zamawianego KBN "Polska w dobie Zjazdu Gnieźnieńskiego". Efektem przeprowadzonych prac w latach 1996 - 1998 jest odkrycie nieukończonej wczesnoromańsiej bazyliki datowanej na I połowę XI wieku. Fundatorem jej mógł być Bolesław Chrobry lub jego syn Mieszko II. Na podstawie analizy odsłoniętego niemalże całego układu przestrzennego ustalono, że budowla posiadała długość około 35 - 37 metrów i szerokość około 17 metrów, a usytuowana była na osi wschód - zachód. Jej forma jest zbliżona do wczesnych założeń katedralnych z Gniezna i Poznania. Budowla ta została wykonana w całości z kamienia. Stawia to Chełmno w rzędzie największych ośrodków wczesnopiastowskich w dorzeczu dolnej Wisły. Podkreślałoby to zarazem znaczenie grodu w chrystianizacji terytorium pruskiego.

Pracami archeologicznymi w latach 1997 - 1999 objęto również wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Kałdusie. Na podstawie tychże badań można sądzić, że nekropolia ta użytkowana była w XI - XII wieku, jako miejsce pochówków ludności o zróżnicowanym statusie społecznym i zawodowym. Rzeczą ciekawą jest fakt, że odkryto ślady pochówków typu skandynawskiego (ślady Wikingów). W kolejnych latach planowane są dalsze prace badawcze w Kałdusie.