Lokalizacja: Chełmno, Stare Miasto, blok zabudowy między ul. Biskupią, Rybacką, Dominikańską i Franciszkańską. Gm. Chełmno Miasto, pow. chełmiński, woj. kujawsko-pomorskie.
Datowanie: Prezbiterium po 1326 r., korpus 3 ćw. XIII w.-1 ćw. XIV w., sklepienia 3 ćw. XIV w.
Technika, materiał: Budynek murowany z cegły, z kamiennymi detalami (zworniki, wsporniki sklepień).
Wymiary: długość 54,5 m, szerokość 21 m, wysokość całkowita (do krzyża wieży) 54,5 m, wysokość sklepień nawy głównej 21 m.
Franciszkanie zostali osadzeni w Chełmnie w 1258 r. i włączeni do prowincji czesko-polskiej. Jednak już w 1272 r. znaleźli się oni w prowincji saskiej, przez co do konwentu należeli głównie zakonnicy z krajów niemieckojęzycznych. 1311 r. pochodzi zapis Adelajdy Ullman na rzecz konwentu, a w 1326 r. zakonnicy kupili od miasta działkę przy kościele. Te dwa zapisy łączy się z prawdopodobną fazą przebudowy kościoła z hali na pseudobazylikę i powstania prezbiterium. W czasie reformacji nastąpił rozpad wspólnoty - w 1539 r. nie było już tu zakonników, a biskup chełmiński Tiedeman Giese przekazał klasztor na potrzeby mieszczan toruńskich, którzy uciekli przed epidemią. Po przejściowym upadku domu zakonnego franciszkanie zostali ponownie osadzeni w Chełmnie staraniem biskupa Piotra Kostki. Wówczas klasztor chełmiński włączono do prowincji gnieźnieńskiej. Na następne stulecie przypada największy rozkwit klasztoru – ufundowano wtedy barokowe wyposażenie kościoła, dobudowano również cztery kaplice, w tym Matki Bożej Bolesnej, Krzyża Świętego, św. Antoniego. W 1625 r. klasztor stał się kustodią, której podlegały zgromadzenia w Chełmży, Nieszawie, Inowrocławiu, Radziejowie, Dobrzyniu nad Wisłą i Wyszogrodzie. Około 1745 r. wykonano nowy ołtarz główny. Po I rozbiorze Polski rozpoczęła się stopniowa likwidacja klasztoru. W 1775 r. wydano zakaz przyjmowania nowicjuszy, a w 1806 r. rozpoczął się proces kasacji. Ostatni franciszkanie opuścili klasztor w 1811 r. Klasztor i kościół przekazano pod opiekę Siostrom Miłosierdzia, jednak bez prawa własności. W 1822 r. Szarytki przeniosły się do zlikwidowanego rok wcześniej, pobliskiego klasztoru benedyktynek i opuściły zabudowania pofranciszkańskie. Po tym czasie rozebrano klasztor. W 1858 r. pojawiły się plany adaptacji opuszczonego kościoła na potrzeby sąsiadującego z nim gimnazjum. W 1867 r. ufundowano witraż do wschodniego okna prezbiterium, a rok później poświęcono świątynię. Na przełomie XIX i XX w. ufundowano nowe wyposażenie: ołtarz główny, ambonę, konfesjonały, ławy i emporę chóru muzycznego. W 1939 r. kościół pełnił przejściowo rolę więzienia dla okolicznej ludności. Od 2000 r. trwają kompleksowe prace remontowe w kościele. W 2001 r. świątynię podniesiono do godności kościoła rektoralnego.
Kościół gotycki, składający się z prostokątnego, wydłużonego trójprzęsłowego prezbiterium i trójnawowego, trójprzęsłowego korpusu. Od południa do prezbiterium, w miejscu styku z korpusem przylega wieża do wysokości korony murów kościoła kwadratowa, wyżej ośmiokątna, o ściankach dekorowanych na przemian blendami i biforiami. Kościół opięty jest dwuuskokowymi skarpami, we wschodnich narożach prezbiterium ustawionych ukośne. Wschodni szczyt prezbiterium jest trójkątny, dzielony sterczynami, pomiędzy którymi znajdują się blendy. Szczyty korpusu dzielone są również ukośnie ustawionymi sterczynami. Korpus ma układ pseudobazylikowy o nawach bocznych znacznie węższych od głównej. Prezbiterium przekryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym ze zwornikami przedstawiającymi popiersie Chrystusa i symbole ewangelistów. Żebra spływają tu na nadwieszone służki o przekroju trójliścia. Sklepienia w korpusie są gwiaździste – w nawie głównej o 8 ramionach, w nawach bocznych czteroramienne. Służki o przekroju półkolistym w korpusie i w nawach bocznych (ale tylko od strony nawy głównej) schodzą aż do poziomu posadzki, sklepienia naw bocznych od strony ścian zewnętrznych spływają na wsporniki sklepienne umieszczone u nasady łuków sklepiennych. Ostrołukowe arkady międzynawowe wsparte są na prostokątnych filarach o sfazowanych narożach. Od północy do kościoła przylegał klasztor, rozebrany w 1 poł. XIX w. Do dzisiaj wyraźnie widoczne są ślady po tych zabudowaniach – m.in. zarys dwuspadowego dachu kryjącego budynek niegdyś dostawiony prostopadle do kościoła.
Bibliografia
Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Chełmno, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 130-139.
Łoziński Jerzy Z., Pomniki sztuki w Polsce, t. 2, cz. 1, Pomorze, Warszawa 1992, s. 361-362.
Zieliński Marek Grzegorz, Kościół św. Jakuba Starszego i św. Mikołaja w Chełmnie, Pelplin 2002.
Inwentarz zabytków 
Dodaj jako preferowany (222) | 
Zacytuj ten artykuł na swojej stronie | Odsłon: 1259
Komentarze (4)
