.
Home
Monuments of Architecture of Kujavia-Pomerania Voivodeship, Poland

Zabytki architektury województwa kujawsko-pomorskiego
PDF Print E-mail

Kałdus

Grodzisko, relikty budowli sakralnej


Powrót do spisu zabytków >>>
Lokalizacja: Kałdus - województwo kujawsko-pomorskie, powiat Chełmno, gmina Chełmno. Południowa część Uroczyska Uść na krawędzi doliny Wisły, między Chełmnem a Kałdusem.
Kałdus - Góra Św. Wawrzyńca
Kałdus - Góra Św. Wawrzyńca
Więcej zdjęć >>>

Datowanie:  Relikty budowli sakralnej: na podstawie techniki wykonania murów oraz materiału ceramicznego i numizmatycznego pozyskanego w trakcie badań archeologicznych: 2 ćw. - 1 poł. XI w. (Z. Świechowski, 2000); grodzisko jest datowane na VIII  w.
Technika, materiał: Relikty budowli sakralnej: murowana z łamanego kamienia miejscowego pochodzenia polodowcowego, wzniesiona w technice opus emplectum. Całkowita długość ok. 37 m, szerokość ok. 17 m.  Szerokość fundamentu muru wynosi ok. 1,95 m, absydy południowej ok. 1,45 m (Z. Świechowski, 2000).
Historia: Grodzisko w Kałdusie stanowi pozostałość przedlokacyjnego ośrodka w Chełmnie.
Badania archeologiczne dowodzą, że pierwotne miasto, a właściwie jeszcze osada obronna, rozlokowane było na terenie obecnej wsi Kałdus, u podnóża tzw. Góry św. Wawrzyńca.
Rozwój ośrodka chełmińskiego związany był z istnieniem przy Górze św. Wawrzyńca miejsca kultu pogańskiego, stanowiącego centrum organizacji życia społeczno-kulturowego wspólnoty lokalnej już w dobie plemiennej. W 2 poł. X w. miejsce to przejęli Piastowie w trakcie podboju Pomorza Nadwiślańskiego. Utworzono tu ośrodek władzy politycznej i kościelnej typu sedes regni principalis. Na początku XI w. rozpoczęto budowę fortyfikacji grodowych oraz murowanej świątyni chrześcijańskiej. Korzystne położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych i komunikacyjnych zdecydowało o wzroście rangi ośrodka, porównywalnej w odniesieniu do Pomorza Wschodniego tylko z Gdańskiem. Kryzys ośrodka związany był z reakcją pogańską z lat 30. XI w., kiedy to zaniechano budowy bazyliki. W XII-XIII w. Chełmno pełniło rolę stolicy kasztelanii. Ostateczny kres słowiańskiemu Chełmnu przyniosły najazdy pruskie z lat 20. XIII w.  Po zniszczeniach grodu w I połowie XIII wieku Konrad Mazowiecki nadał go biskupowi misyjnemu Chrystianowi. Ze względu na nasilające się ataki Prusów dokuczające polskiej ludności ziemi chełmińskiej Konrad Mazowiecki postanowił w roku 1226 sprowadzić rycerzy Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Zachowanymi śladami kształtowania się państwa piastowskiego są występujące na terenie powiatu wczesnośredniowieczne, pochodzące z okresu IX-XII w. pozostałości osad grodowych (Jeleniec - grodzisko na wyspie, Wabcz, Unisław, Żygląd). W XIII w. w wyniku kolejnego zniszczenia osada miasta Chełmna, przeniosła się na teren dzisiejszego Starogrodu, gdzie Krzyżacy wznieśli zamek.
Na terenie Góry Św. Wawrzyńca od 1875 r. prowadzone są badania archeologiczne, w trakcie których odkryto cmentarzysko z okresu wczesnego średniowiecza oraz nieukończoną wczesnoromańską, kamienną bazylikę datowaną na I poł. XI w. Stawia to Chełmno w rzędzie największych ośrodków wczesnopiastowskich w dorzeczu dolnej Wisły, co zarazem podkreśla znaczenie grodu w chrystianizacji terytorium pruskiego. Pracami archeologicznymi w latach 1997-2002 objęto cmentarzysko szkieletowe w Kałdunie, z których wynika, że nekropolia ta użytkowana była w XI-XII w., jako miejsce pochówków ludności o zróżnicowanym statusie społecznym i zawodowym. Rzeczą ciekawą jest fakt, że odkryto ślady pochówków typu skandynawskiego (ślady Wikingów).
Badania miały na celu odsłonięcie i rekonstrukcja układu przestrzennego oraz określenie funkcji i chronologii najstarszej w tej części Pomorza budowli sakralnej,  rozpoznanie charakteru zabudowy wewnętrznej grodu. Natrafiono również na pozostałości kaplicy, związanej bezpośrednio z zachodnią ścianą kościoła. Pod fundamentem kaplicy odkryto konstrukcję kamienną z 2 poł.  X w., interpretowaną jako ołtarz związany z lokalnym kultem pogańskim. Na ślady kultu pogańskiego natrafiono także w warstwach zalegających powyżej rozwaliska bazyliki, datowanych na XII w. W dwóch odkrywkach przy zachodniej krawędzi grodziska zadokumentowano nieczytelne na powierzchni relikty wału drewniano-ziemnego z dwóch faz rozbudowy grodu.
Odkryte w latach 1997-2003 w obrębie trzech stanowisk pochówki składają się na jedną z największych nekropoli wczesnośredniowiecznych w tej części Polski. Dotychczas odsłonięto, uwzględniając badania starsze, ponad 1000 grobów szkieletowych pochodzących z przełomu X/XI do pocz. XIII w. Najstarsze groby zlokalizowano na stanowisku 4. Młodsze groby datowane na XII-pocz. XIII w., zlokalizowano na wszystkich trzech stanowiskach, jednak największa ich liczba wystąpiła na stanowisku 1. W XII w. nastąpiło znaczne powiększenie powierzchni nekropoli.
W trakcie dwóch sezonów badawczych (2002-2003) na powierzchni około 18 arów odsłonięto 340 obiekty osadnicze o zróżnicowanej chronologii i funkcji. Efektem prowadzonych prac było również odsłonięcie śladów osadnictwa z najstarszej fazy zasiedlenia ziemi chełmińskiej w okresie wczesnego średniowiecza (2 poł. VII w.). Na podstawie analizy zawartości kulturowej jam przyjęto, iż czas funkcjonowania osiedla przypada na okres od 2 połowy X do początków XIII w..

Grodzisko: Położony na wysokiej krawędzi pradoliny Wisły grodzisko, od strony południowej otoczone jest sztucznie uformowanym wałem ziemnym zwanym Górą Św. Wawrzyńca.
Relikty budowli sakralnej: Budowla orientowana. Z pierwotnego obiektu w najlepszym stanie zachowała się południowa partia budowli, mur obwodowy oraz zamykająca go absyda o średnicy ok. 1,60 m, fragmentarycznie mur prezbiterium i środkowej absydy. Zachowane mury zostały wzniesione z ciosów obrabianyc z grubsza, z wypełnieniem w postaci rumoszu kamiennego. Brak jest pozostałosci fundamentów podpór międzynawowych. Na podstawie rezultatów badań archeologicznych ich autor, W. Chudziak, sformułował hipotezę o przerwaniu prac budowlanych, zapewne w związku z kryzysem państwa w latach 1034-1038 i reakcją pogańską.

Bibliografia
  • W. Chudziak, Wyniki badań weryfikacyjnych i rozpoznawczych na Ziemi Chełmińskiej, [w:] Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie Zjazdu Gnieźnieńskiego, Warszawa 2000, s. 85-100
  • Z. Świechowski, Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000, s. 87-88
  • Chudziak Wojciech, Wczesnośredniowieczna przestrzeń sakralna in Culmine na Pomorzu Nadwiślańskim, T. 1, Mons Sancti Laurentii, Toruń 2004
  • Nons Sancti Laurenti, T. 2,  Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie, red. Chudziak Wojciech, Toruń 2004
  • Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce, red. Chudziak Wojciech, Moździoch Sławomir, Toruń 2006
  • Nons Sancti Laurenti, T. 3,  Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Kałdusie (stanowisko 1), red. Chudziak Wojciech, Toruń 2006
  • Pozostałości wczesnośredniowiecznego osadnictwa w strefie przebiegu autostrady A-1 w województwie kujawsko-pomorskim. Katalog źródeł archeologicznych, red. Olczak Jerzy, Chudziak Wojciech, Toruń 2008.
  • J. Bojarski,  Kałdus - badania w latach 1996-2003, [http://www.archeologia.umk.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=64&Itemid=103]
Fotografie: Piotr Kożurno, Marek Wieczorek
© ICIMSS


Informacja turystyczna: patrz Kałdus